U slavu Đoke Bogdanovića
Jugoslovenska kinoteka obelezava 27. oktobra Svetski dan audiovizuelnog nasleđa projekcijom filmova iz Kolekcije Đorđa Đoke Bogdanovića, jednog od prvih srpskih producenata.
Kao članica Svetske organizacije filmskih arhiva (FIAF), Jugoslovenska kinoteka će povodom Svetskog dana audiovizuelnog nasleđa prikazati u svom Muzeju u Kosovskoj više od 20 filmova, počev od filma “Nј. v. prestolonaslednik Aleksandar na Crnom vrhu” iz 1913.
Biće prikazani i filmovi “Pukovnik Nedić u borbi” (1913), “Dolazak IV Konjičkog puka u Beograd” (1913), “Bugarski zarobljenici” (1913), “Grambergova bolnica” (1913), “Nj. v. kralj Petar u Sabornoj crkvi” (1913), “Život srpske vojske u logoru na Banjici” (1913), “Velika pijaca u Beogradu” (1914), “Dolazak regruta” (1914), “Zakletva regruta Vardarskog puka” (1914), “Polaganje temelja bogosloviji sv. Save” (1914), “Pogreb potporučnika Živojina Marinkovića iz XII Pešadijskog puka u Krivoj Palanci”, “Bitka na Žedilovu na položaju ispred Ćustendila”, “Prvo odeljenje Municione kolone Dunavske divizije I poziva na položaju Car vrh”, “Srpski gradovi Veles i Štip”, “Konjička divizija u 32. eskadronu pod komandom nj.v. kneza Arsenija u Preševu”, “Povratak G. G. Pašića, Venizelosa i Vukotića od Turn-Severina do Beograda”, “Povratak srpskih pobednika i otkrivanje Karađorđevog spomenika na Kalemegdanu” (1913), “Pred Stendilom – srpske vojne volnice i previjališta” (1913), “Bitka na Kiselici” (1913), “Štab i telegrafsko odeljenje III armije” (1913), “Zakletva regruta Vardarskog puka” (1914), “Trke na novom trkalištu” (1914) i “Pogreb Nikolaja Hartviga” (1914).
Kolekcija filmova Đoke Bogdanović (1860-1914) otkrivena je nakon što je 1982. godine Beogradom prostrujala senzacionalna vest da je, pišući diplomski rad na Fakultetu dramskih umetnosti, studentkinja Verica Čapaković igrom slučaja otkrila da Bogdanovićevi naslednici decenijama lјubomorno i s najvećom pažnjom čuvaju njegovu filmsku zaostavštinu od nekoliko hilјada metara arhivskih materijala snimlјenih tokom 1913-1914. godine. Svi lјubitelјi i poznavaoci filma, kako je naveo upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Saša Erdelјanović, ponadali su se da će vrlo brzo to skriveno blago biti pred okom javnosti. Mada je država pravovremeno reagovala otkupivši od porodice taj, po značaju, nemerlјivi filmski fond i predala ga Jugoslovenskoj kinoteci, bilo je potrebno čak tri decenije da napokon izađe na svetlo dana. Splet okolnosti pod kojima je ta kolekcija predugo ostala prvo u Sovjetskom Savezu, a kasnije u Rusiji, gde su je na vrhunski način spasili od uništenja i iskopirali na nezapalјivu filmsku traku stručnjaci Gosfilmfonda - Ruske kinoteke, zahteva šire objašnjenje, naveo je Erdeljanović, didajući da se fascinantna odiseja tih filmova po uzbudlјivosti i dramatici nadovezuje na ništa manje kompleksnu sudbinu svog vlasnika, Đoke Bogdanovića, hotelijera, sopstvenika bioskopa, filmskog producenta i nacionalnog pregaoca.
Rođen u Beogradu 1860. godine u porodici pravnika, Đoka Bogdanović je završio gimnaziju u Kragujevcu, ali mu je zbog mladalačkih nestašluka zabranjeno dalјe školovanje. Već kao marlјiv i ozbilјan 20-godišnjak, nakon samoubistva vlasnika kolonijalne radnje Jovana Markovića Šapčanina, kod koga je radio kao stariji pomoćnik, Bogdanović je sa dvojicom braće otkupio trgovinu koja je započela rad pod novim imenom “Braća Bogdanović”. Posle propasti radnje zbog pogrešne kupovine velike količine šećera koja se nije mogla prodati usled pada cene, braća su se razortačila, a Đoka kao najambiciozniji i najumešniji, zakupio je hotel "Imperijal" i ubrzo postao jedini zastupnik na istočnom Balkanu čuvenog češkog Plzenskog piva. Želјan da pripada trgovačkom vrhu Beograda, Bogdanović stiže u najuži centar grada, na Terazije, 1905. godine, kada napustivši "Imperijal" preuzima hotel "Kasina" koji obnavlјa, a u njenom nastavku, na mestu doskorašnjeg bioskopa Kozara, dograđuje jedan od prvih stalnih gradskih bioskopa - Union, ili bioskop Kasina, kako se nazivao od 1913.
Bio je to prvi bioskop koji se zidao po postojećim propisima, odnosno Zakonu o radnjama iz 1911. godine, zapamćen po odličnom izboru filmova, kvalitetnim projekcijama i dobro sročenim novinskim reklamama koje su predstavlјale novinu u tadašnjoj kinematografiji.
Upravlјajući hotelom i bioskopom koji je u njegovo ime vodio nekadašnji upravnik Narodnog pozorišta Nikola Petrović, Đoka Bogdanović je primetio da gledaoci najviše hrle u salu kada se prikazuju dokumentarni snimci sa srpskih i balkanskih prostora, koji su bili retki i od reda su ih snimali stranci.
Uspeh koji je postigao njegov hotelski i bioskopski konkurent u "Grand" hotelu i terazijski komšija Svetozar Botorić igranim filmom “Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa” 1911. godine, kao i nizom dokumentarnih filmova o Beogradu i Srbiji, naveo ga je da i sam počne da razmišlјa o sopstvenoj proizvođačko-filmskoj delatnosti.
Pobedonosni Prvi balkanski rat, krajem 1912. i početkom 1913. godine, kako je naveo Erdeljanović, Srbiji je dao krila i ulogu Pijemonta u težnji za budućim ujedinjenjem južnoslovenskih zemalјa u jednu državu. Kako velike pobede srpske vojske na Kumanovu i Bitolјu niko nije snimio od domaćih autora, a film se pokazao kao odlična propaganda u širenju nacionalnih ideja, Bogdanović je rešio da makar sa zakašnjenjem, za buduće generacije ovekoveči velike bitke za oslobođenje poroblјenih južnih krajeva.
Sigurno je da, osim rodolјubivih osećanja i želјe da prvi filmski opeva snagu srpskog oružja koje je iznedrilo slobodu svom narodu, Bogdanović je, kao tipičan predstavnik samosvojnog, vrednog staleža srpskih preduzetnika u usponu, imao i ideju kako da zaradi, ali to nije bilo u prvom planu. Već u maju 1913. godine, on je od ministra privrede Koste Stojanovića zatražio koncesiju za podizanje fabrike za izradu kinematografskih filmova, kao i dozvolu za rad za kinematografsko snimanje na srpskoj teritoriji. Pošto je taj drugi zahtev naišao na pozitivan odziv i kod političkih, i kod vojnih krugova, jer je u pitanju bila nacionalna propaganda, Bogdanović je potpisao ugovor sa predstavništvom francuske kuće Pate u Beču, kojim je angažovao njihova dva snimatelјa da zabeleže “sve značajnije momente iz tadašnje vojne”. To je značilo da se filmski rekonstruišu i naknadno snime bitke koje je u ranijim mesecima trijumfalno okončala srpska vojska.
U jeku priprema za ta snimanja izbio je Drugi balkanski – saveznički rat između Srbije i Bugarske, pre svega vezan za pitanje makedonske teritorije, u koji su se ubrzo uklјučile i Grčka, Rumunija i Turska. Zbog kašnjenja u dobijanju potrebnih dozvola i objava za odlazak na front, Đoka Bogdanović, koji je dobio priliku da snima istinite ratne slike, prve snimlјene metre trake je od svojih, nažalost, još uvek nepoznatih operatera dobio tek 6. jula 1913, u blizini Ćustendila, u vreme kada je srpska armija najvećim delom odbacila svoje neprijatelјe Bugare, na čijoj teritoriji su se prethodnih dana vodile krvave borbe. Do okončanja kratkotrajnog rata koji se završio Bukureštanskim mirom 29. jula 1913. godine, Bogdanović je sa snimatelјima obilazio sve najvažnije tačke fronta beležeći borbe, rad bolnica, srušena mesta, žrtve ratnih zločina i život i rad vojnika na bojištu.
Tako su nastali filmovi Pred Ćustendilom, Bitka na Kiselici, Bitka na Žedilovu, Nј.V. Prestolonaslednik Aleksandar na Crnom vrhu, Pukovnik Nedić u borbi - Bitka na Crnom kamenu, Štab Treće armije i drugi. I po povratku sa ratišta on nastavlјa sa intenzivnim snimanjima, između ostalih, sledećih filmova: XIII konjička divizija pod komandom Nј.V. kneza Arsena Karađorđevića, Kralј Petar I na blagodarenju u Sabornoj crkvi, Povratak Pašića, Venizelosa i drugih delegata sa potpisivanja Bukureštanskog mira, Grambergova bolnica, Bugarski zaroblјenici u Donjem gradu na Kalemegdanu, Život srpske vojske u logoru na Banjici, Povratak srpskih pobednika, dela koja su nastala krajem jula i tokom avgusta 1913. godine.
I u novoj 1914. godini, pun poslovnog elana (jedan od mnogih planova je bio i dovođenje u Beograd vodećeg svetskog komičara Andrea Dida koji se izjalovio), Đoka Bogdanović je nastavio kinematografsku proizvodnju iz koje su izašli naslovi kao što su Slike iz Beograda, Dolazak regruta, Zakletva regruta Vardarskog puka, Polaganje temelјa bogosloviji Sv. Save, Trke na Novom trkalištu, Proslava Vidovdana, Pogreb Nikolaja Hartviga i drugi.
Iznenadnim izbijanjem Prvog svetskog rata, u njemu je ponovo proradio avanturistički, ali i patriotski duh, pa je odmah potpisao ugovor sa Samsonom Černovim, ruskim Jevrejinom, dopisnikom i fotoreporterom francuskih i ruskih listova, koji je u Srbiji boravio još od 1912. godine, da za njega snima ratne filmove. Na samom početku rata, odmah posle sjajne srpske pobede na Ceru, Černov je u društvu Bogdanovića od 25. do 28. avgusta 1914. (po starom kalendaru) snimio tzv. Sremsku operaciju, u kojoj su Srbi oslobodili Zemun i nekoliko sremskih sela, ali su ubrzo morali da se povuku. Sudbina tih filmova, koji su predati Vrhovnoj komandi zbog opravdane bojazni od mogućih represalija austro-ugarske soldateske nad srpskim živlјem u Sremu (koja su se nažalost dogodila iako filmovi nisu otkriveni), i danas je nepoznata. Pretpostavlјa se da su uništeni prilikom povlačenja Vrhovne komande 1915. godine.
Sa krahom na frontovima, Đoka Bogdanović koji je delio stradanje i patnju svog naroda se, kao i mnogi, preselio u Niš, srpsku ratnu prestonicu.
Ozbilјno povređen prilikom jednog snimanja na Crnom vrhu prethodne godine, nije izdržao ratne strahote i preminuo je u Nišu na samom kraju 1914. godine.
Bogdanovićev lutalački usud, kako je naveo Erdeljanović, pratio je i njegove filmove, koje je njegova supruga čuvala kao najznačajniju relikviju, skrivajući ih i od stranih okupatora, i domaćih neprijatelјa tokom Prvog i Drugog svetskog rata. Za trenutak su bili izvučeni iz tišine zaborava 1928. godine, kada je Josip Novak pravio svoju verziju Balkanskog rata, a zatim su nestali sve do početka 80-ih godina 20. veka.
Prema rečima Erdeljanovića, posle toliko decenija, može se reći da će Bogdanovićevi filmovi danas ispuniti njegov amanet i biti prikazani generacijama koje treba da nauče i zapamte kako se umetnost rađala iz krvi i pepela predaka.
“Prvi put na jednom mestu skuplјeni materijali iz fonda porodice Bogdanović, ostaci filmova Josipa Novaka, kao i izgublјeni delovi pronađeni u Austrijskom filmskom arhivu u Beču, napokon će progovoriti o velikom patriotskom i umetničkom delu i nasleđu nepravedno zaboravlјenog srpskog velikana – Đoke Bogdanovića”, naveo je Erdelјanović.
Sajt Jugoslovenske kinoteke je kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru portala SEEcult.org
*Foto: jugoslovenska kinoteka
(SEEcult.org)
