Hvala Raši Todosijeviću pod velom korone

Neki od ključnih radova konceptualnog umetnika Dragoljuba Raše Todosijevića od 70-ih do danas, kao što su “Balkanski banket” i “Was Ist Kunst”, predstavljeni su na izložbi “Hvala Raši Todosijeviću. Zahvalna Srbija”, koja je otvorena 20. juna u Bioskopu Balkan u Beogradu u atmosferi zebnje od korona virusa, prisutnoj na svim događajima iz kulture nakon ukidanja vanrednog stanja, za razliku od mnogo masovnijih sportskih ili političkih okupljanja. Otvaranju izložbe prethodio je performans jedenja pasulja za stolovima raspoređenim u obliku svastike, koji je sastavni deo instalacije “Balkanski banket”, a poznat je i sa Todosijevićeve retrospektive u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu 2002. godine i drugih izložbi, održanih u opuštenijoj atmosferi i bez potrebe stvaranja fizičke distance.

Reč je o radu iz ciklusa “Bog voli Srbe” (Gott liebt die Serben), koji je Todosijević započeo 90-ih, neposredno nakon pada Berlinskog zida i početka tragičnih događaja na prostoru bivše Jugoslavije - ratova i raspada države, kao i opšteg sistema vrednosti. Simbolom svastike, formirane od 17 kafanskih stolova prekrivenih crnim stolnjacima, sa tanjirima sa ostacima pasulja, hlebom i pivom, Todosijević je započeo svojevremeno raspravu o promenljivosti tumačenja simbola u zavisnosti od istorijskih okolnosti, koja je i danas više nego aktuelna.

Rad “Balkanski banket” čini centralni deo izložbe u Balkanu, čija je kustoskinja Ksenija Samardžija, a produkcija je Fondacije Saša Marčeta, koja poslednjih godina pokušava da revitalizuje to nekada kultno mesto beogradskih filmofila. Među gostima na banketu, lično i profesionalno bliskih autoru i organizatorima, bila je i istoričarka umetnosti Biljana Tomić, sa kojom je Todosijević sarađivao još 70-ih u Studentskom kulturnom centru u Beogradu, a na taj period podsećaju i video “Was Ist Kunst, Marinela Koželj?”, koju je ustupio za potrebe izložbe MSUB, kao i foto dokumentacija istoimenog performsansa iz Galerije SKC-a 1978. godine. Marinela Koželj, Todosijevićeva supruga, prisutna je i na fotografiji na najavnom plakatu i naslovnoj strani kataloga izložbe u Balkanu, a snimljena je na kultnoj izložbi “Drangularijum” u Galeriji SKC-a 1971. godine, na kojoj ju je Todosijević izložio kao eksponat na stolici. Ta fotografija, čiji je autor Vladimir Dobričić Kića, prvi put je objavljena u katalogu izložbe “Drangularijum”, koji je grafički opremio upravo Todosijević.

Deo izložbe u Bioskopu Balkan čini i jedan od takođe čuvenih Fuksus klavira Todosijevića, izloženih na spratu u okruženju fotografija sa performansa “Was Ist Kunst”, koje je snimio Miša Savić, a kao kontrapunkt tim istorijskim radovima, izloženo je i 20 grafika iz 2019. godine, koje su prilično netipične i za samog autora, i više su u duhu neoavangarde i novih umetničkih praksi.

Otvaranje Todosijevićeve izložbe u Balkanu, koji se posle vrhunca krize izazvane korona virusom vraća na izlagačku scenu, proteklo je pod velom opasnosti od virusa koji i dalje vreba, mada su maske iz predostrožnosti nosili retki posetioci, uključujući glavne aktere – Rašu i Marinelu.

Marinela i Raša

Povodom centralnog rada na izložbi, instalacije “Balkanski banket”, teoretičar umetnosti Stevan Vuković podsetio je u katalogu da je prvi put izveden na 20. Memorijalu Nadežde Petrović u Čačku 1998. godine, u okviru koncepcije koju je kustos te izložbe Jovan Despotović imenovao kao “Umetnost i angažovanost devedesetih”.

“Kada Raša Todosijević kao rad izlaže materijalne ostatke narodske gozbe (tehnika: pasulj, hleb i pivo u jeftinom posuđu), on se čvrsto drži kanona avangardne umetnosti. U rečniku kojim se istorija umetnosti služi, to što posetilac izložbe zatiče kao prizor naziva se tablo pijež (tableaux piège), a što se tiče procesa kojim je nastao, on je ukorenjen u tradiciji kulinarske umetnosti, koju avangardisti reformišu već više od sto godina. Naime, još je Gijom Apoliner, pesnik, dramski i prozni pisac, koji je prvi objavio knjigu o kubističkim slikarima 1913. godine, neposredno pre no što je ona izašla, ustanovio i predstavio koncept ‘kulinarskog kubizma’, objašnjen u tekstu istog naziva, u časopisu Fantasio. Njegova teza je bila da se ta nova škola kuvanja „odnosi prema staroj kulinarskoj umetnosti upravo kao što se kubizam odnosi prema starom slikarstvu”. Sledili su ga italijanski futuristi, Tomazo Marineti i Luiđi Kolombo, koji su 1930. objavili “Manifest futurističkog kulinarstva” i na osnovu ‘gastrosofije’ koja je tu izneta, potom su u Torinu ustanovili ‘svetu palatu’ futurističkog kulinarstva”, naveo je Vuković, podsećajući da je osnovna konceptualna linija koju su oni forsirali bila “doktrina simultanizma”, uz sinesteziju. kao kontrapunkt takvoj složenoj i elitistički osmišljenoj gastronomiji pojavili su se recepti dadaista, koji su imali za cilj subverziju buoržoaskog ukusa, a nji su sledili nadrealisti, kao i umetnici pokreta Fluksusu, zaključno sa umetnikom koga upravo Todosijević ponekad navodi kao referencu za svoj rad – Danijelom Spoerijem, čiji su restoran “Jedite umetnost” i istoimena galerija nastali 1970. godine – upravo u godinama koje su bile formativne za umetničku praksu Todosijevića.

Todosijević je na to reagovao zapravo tek 90-ih, u okviru ciklusa “Gott Liebt die Serben” kojim, kako je navedeno u katalogu izložbe “O normalnosti. Umetnost u Srbiji 1998-2001” (MSUB, 2005), deluje na osnovu toga što prepoznaje “neku vrstu ‘viška ideologije’ u svakodnevnom govoru privrženosti određenim političkim ciljevima i modelima” i demonstrira njegove krajnje učinke svojim radovima. U njima primenjuje princip “preterane identifikacije” koji su od njega, kako primećuje Vuković, preuzeli mlađi umetnici poput slovenačke grupe IRWIN i celog kolektiva Neue Slowenische Kunst. U izvođenjima tog rada u formi svastike “niko nije aboliran i niko nije nevin. Svi jednako učestvuju u društvenom ritualu, kakav god da stav imaju i sa koje god pozicije da tome pristupaju. I svi pritom nužno slave umetnika koji ih je u izvođenje rituala uveo, te je otud funkcionalna i parola ‘Hvala Raši Todosijeviću’, koja je figurirala i kao naziv Todosijević retrospektivnih izložbi u Beogradu, Celju i Sofiji”, naveo je Vuković.

Među ključnim radovima iz Todosijevićeve višedecenijske i međunarodno uspešne karijere, tokom koje je, paradoksalno, ostao pre pet godina bez ateljea u Beogradu, na izložbi je zastupljena i video i foto dokumentacija performansa “Was Ist Kunst, Marinela Koželj?” koji je u prvoj verziji (Was Ist Kunst, Patrizia Hennigs?) nastao u produkciji Galerije Krizinger u Insbruku u mestu Brdo u Istri 1976. Upravo taj rad, kako ističe Vuković, odigrao je prelomnu ulogu u razvoju individualnog opusa Todosijevića, ali i mnogo šire od toga – u tendencijama u konceptualnoj i postkonceptualnoj umetničkoj praksi u regionu bivše Jugoslavije.

“U pozadini Todosijevićevog isledničkog tretiranja osnovnih pitanja umetnosti je stav da nisu definbicije to što nas upućuje da nešto prepoznamo kao umetnost (a analitička linija konceptualne umetnosti se tada upravo opsesivno bavila definicijama), već habitusi koje smo nesvesno usvojili i koji formiraju naš pogled na svet uopšte, pa i svet umetnosti… Drugim rečima, odnosno Burdijeovim rečima, i epistemološka i ontološka pitanja umetnosti neodvojiva su od analize procedura kojima dominantne grupe koje imaju realnu društvenu moć nameću određene paradigme kao važeće, pritom skrivajući odnose moći koji ih podržavaju. I legitimacija i delegitimacija nekog proizvoda ili čina umetnika kao umetničkog dela nužno su deo igara dominacije u polju umetnosti. Svaki izbor je potez u toj igri, i svaki odgovor na postavljeno pitanje je zauzimanje neke od datih pozicija koje se ukazuju kao moguće. Možda je, stoga, jedini iskorak iz mogućeg, na čemu su istorijske avangarde insistirale, u instistiranju na samom pitanju, stalno iznova, uporno i agresivno ponavljajući: ‘Was Ist Kunst?’”, naveo je Vuković, zaključujući da je Todosijevićeva tematizacija pitanja: “Šta je umetnost?”, izdedena na dramatičan način, radi jačeg efekta na posmatrača, već dokument pokušaj da se po svaku cenu izdrži u poziciji stalnog stavljanja umetnosti u pitanje, bez iluzije da na to neko može da odgovori.

Svojevrstan lajtmotiv izložbe Todosijevića u Balkanu, iako nije i fizički izložena (osim na plakatu na fasadi Balkana), jeste fotografija nastala na izložbi “Drangularijum” u Galeriji SKC-a 1971. godine, u kojoj su posetioci zatekli umetnikovu tadašnju devojku Marinelu Koželj kako sedi na stolici u prostornom aranžmanu koji je uključivao još i plavu nahtkasnu na kojoj je bila postavljena flaša, takođe ofarbana plavom bojom, kao i mali predmet rađen u stilu američkog skulptora Aleksandra Kaldera.

Ističući da je na osnovu Todosijevićeve odluke: “Izložiću Marinelu” nastao prvi tableau-vivant na domaćoj umetnčkoj sceni, Vuković podseća da je Todosijević doprineo izložbi “Drangularijum” i osmišljavanjem njenog naziva, zasnovanog na turcizmu kojim se pozitivno konotiraju neke, u ekonomskom smislu bezvredne, ali u emotivnom značajne koještarije, na koji se nakalemio latinski sufiks koji najčešće upućuje na veštačko okružje za sabiranje i sagledavanje nekih živih stvari ili pojava. Todosijević je time je, “na donekle ciničan način, postavio pitanje raskola između statusa svega što se unese u galerijski prostor i autorizuje od strane umetnika, postajući automatski logikom institucionalnih činjenica umetničko delo, i habitusa prosečnog posmatrača. Tu posmatrač ne zatiče rukotvorine izrađene po pravilima likovnog jezika koje je sobom nosilo i na nove generacije prenosilo tradicionalno umetničko stvaralaštvo, već elemente unesene iz svakodnevnog životnog miljea, koji u međusobnom odnosu tvore iskaz umetnika.

To je bio ujedno i korak ka dematerijalizaciji umetničkog predmeta, kao i ka preispitivanju odnosa subjektiviteta umetnika spram sistema umetnosti i jezika kojim se umetnost iskazuje”, naveo je Vuković povodom izložbe “Drangularijum”, na kojoj su izlagali i Marina Abramović, Josif Alebić, Bojan Bem, Radomir Damnjanović Damnjan, Evgenija Demnievska, Bora Iljovski, Stevan Knežević, Stojan Kovačević Grande, Era Milivojević, Milija Nešić, Dušan Otašević, Neša Paripović, Zoran Popović, Radomir Reljić, Halil Tikveša i  Gergelj, a autori tekstova u katalogu bili su Biljana Tomić, Bojana Pejić i  Ješa Denegri.

Posebno mesto na izložbi u Bioskopu Balkan zauzima i jedan od Todosijevićevih prepariranih klavira sa ugrađenim štapovima, poput onih koje je Jozef Bojs nosio sa sobom i koristio u svojim radovima. Fuxus Piano jedan je od serije radova zasnovanih na nasleđu Fluksusa, sa kojim Todosijevića, osim nziva, povezuje konkretizam. Klavir je tu, kako primećuje Vuković, desimbolizovan i sveden na svoju predmetnost, kao i štapovi, a tom predmetnošću je vršena manipulacija, u skladu sa Makjunasovim Fluksus manifestom iz 1963. godine o ulozi tog pokreta u čišćenju sveta od “mrtve umetnosti… apstraktne umetnosti… iluzionističke umetnosti”. Todosijević pritom nije intervenisao na kulturom uslovljenoj predstavnoj viziji klavira, kao što je to često bio slučaj u postnadrealističkoj umetnosti, niti u njegovoj funkcionalnoj dimenziji, temperujući ga tako da pomeri skalu zvukova koje može da proizvede, već striktno u njegovoj predmetnosti. Time postaje jasniji njegov odnos prema tretiranju fluksus klavira kao instrumenta i predmeta, ali ostaje otvoreno pitanje o razlozima upotrebe baš bojsovskih štapova, navodi Vuković u tekstu “Umetnost pomoću štapa i klavira”, ukazujući da je Todosijević, za razliku od Bojsovog nastupa kao šamana i vizionara, primenjivao princip “aktivnog cinizma” i izvodio radnje koje su bile “fokusirane na dati trenutak, na sve aporije i kontradikcije u njemu prisutne, ne nudeći ni ključ za njihovo tumačenje, a kamoli razrešenje”.

“Todosijević se u svom radu uvek postavljao na mesto simptoma, za razliku od Bojsa koji je projektovao različite terapijske mehanizme za razrešavanje simptomalnog ponašanja”, naveo je Vuković u tekstu u kojem podseća i da je Ješa Denegri još pre prvog Todosijevićevog fuksus klavira konstatovao u njegovo radu postupke demistifikacije, rasturanja tabua, destruktivnog ponašanja i lažne umesto istinite izjave, što je sve suprotno “od šamanskih i misionarskih nastupa velikgo Jozefa Bojsa, koga u svojim žaokama (Todosijević) neće poštedeti, nazivajući ga pogrdno Žozefina Bojs”.

Radovi izdvojeni na izložbi inicirani su kroz značajne međunarodne muzejske postavke i nalaze se u brojnim kolekcijama. Izmeštanjem iz zaštićene zone integriteta institucije muzeja u privatno-javni izložbeni prostor, otvara se osetljivo polje (ne)prihvatanja i mogućeg, željenog kritičkog suda javnosti i publike. To je planirani efekat, očekivana reakcija na radove koji su afirmisani i pre više od 40 godina, a koji danas podjednako izazivaju i provokativno deluju, navela je kustoskinja izložbe u Bioskopu Balkan Ksenija Samardžija.

Nastajali iz urbane, gradske pozicije umetnika na sve što ga okružuje i dotiče, u specifičnostima vremena u kojem živimo dobijaju novo potvrđivanje, dodala je Ksenija Samardžija, istoricarka umetnosti i direktorka Fondacije Saša Marčeta, koja je organizator izložbe, a poslednjih par godina oživela je različitim aktivnostima nekadašnji bioskop “Balkan”.

Rođen 1945. u Beogradu, Raša Todosijević diplomirao je 1969. na Akademiji likovnih umetnosti. Izlagao je na mnogobrojnim izložbama i u renomiranim institucijama širom sveta, uključujući Moderna muzej u Stokholmu, Centar “Žorž Pompidu” u Parizu, Kunstverein u Salcburgu, Muzej moderne umetnosti u Varšavi, Ludvig muzej u Beču, Državni ruski muzej u Sankt Peterburgu, Tretjakov galeriju u Moskvi, Muzej savremene umetnosti u Barseloni… Tejt u Londonu otkupio mu je nedavno deo radova iz čuvene serije Nulla dies sine linea iz sredine 70-ih. Todosijević je predstavljao Srbiju na 54. Bijenalu umetnosti u Veneciji 2011. godine izložbom “Svetlost i tama simbola” za koju je dobio tada ustanovljenu Unicreditovu venecijansku nagradu. Dobitnik je još niza nagrada, među kojima je i nagrada Artslink za 2004. u Njujorku i nagrada Emili Harvi fondacije iz Njujorka (2006) koja se dodeljuje umetnicima povezanim sa pokretom Fluksus. Jedan je od dobitnika nagrade 50. Oktobarskog salona u Beogradu, kao i "Politikine" za 2009. godine, koju je vratio.

Mrđan Bajić, Miroljub Mima Marjanović, Raša Todosijević i Marinela Koželj, foto: SEEcult

Todosijević je 2015. godine ostao bez ateljea na Starom sajmištu u Beogradu, a tim povodom govorio je u intervjuu za SEEcult.org i o situaciji u umetnosti nekad i sad, kulturnoj politici, umetničkom obrazovanju, nepostojanju sistema vrednosti i interesovanja za umetnost, te o šansama mladih umetnika, kojima je savetovao da odu negde van. Ocenio je i da vlastima ne treba kultura, jer okuplja brojčano malu populaciju koja je u smislu glasačke mašine bezvredna.

Izložba “Hvala Raši Todosijeviću, zahvalna Srbija” biće otvorena u bioskopu "Balkan" do 10. jula (od 10-20 časova), izuzev ponedeljkom, a planirana su i stručna vođenja.

*Nedavni intervju portala SEEcult.org s Rašom Todosijevićem o avangardnim 70-im godinama, odnosu različitih režima u proteklih pola veka na ovim prostorima prema savremenoj umetnosti, posebno konceptualnoj, kao i o aktuelnim prilikama na umetničkoj sceni, uključujući sada već višegodišnji problem rada bez ateljea...

**Edinburška izjava / Edinburgh Statement

(SEEcult.org)