Betonske relikvije nekadašnje Jugoslavije klize u zaborav

Malo je onih koji danas posjećuju betonske spomenike Titove ere. Ovi spomenici, međutim, predstavljaju pogled u mentalitet nekadašnje balkanske države, kako u svojoj knjizi objašnjava belgijski fotograf...

Piše: Shengjyl Osmani

Prije skoro 20 godina, 25. juna 1991. Slovenija i Hrvatska su proglasile nezavisnost i tako se raspala nacija „bratstva i jedinstva“ – kako je jugoslovensku federaciju opisivao slogan komunističkog doba.

Danas uspomene na Jugoslaviju blijede, ali su spomenici koje je postavio karizmatični vođa Tito, ili su ih njemu postavljali, daleko od zaboravljenih.

Svaki spomenik koji nosi slavensko ime podsjeća na kompleksnu ostavštinu etničke harmonije, napretka, represije i na kraju, kataklizmične propasti Socialističke Federativne Republike Jugoslavije.

Tito, koji je vodio Jugoslaviju od 1945. do svoje smrti 1980, naručio je građenje brojnih spomenika diljem cijele Jugoslavije odmah poslije Drugog svjetskog rata. Većina ih je bila postavljena u spomen partizanskim borcima, herojima komunizma ili Titu. Danas ih posjećuje tek malo ljudi.

Hiljade gigantskih spomenika u gradovima i selima bivše Jugoslavije i dalje postoje, ali su manje-više napušteni i sve više zaboravljeni. Kako je nakadašnja republika danas mozaik sedam nezavisnih država, novi nacionalni identiteti zauzeli su mjesto nekadašnje kolektivne lojalnosti.

„Ljudi ne vole spomenike. Nisu im bliski kao što ni ideologija koju predstavljaju nema značenja za novonastale balkanske države“, kaže Jan Kempenares, belgisjki fotograf koji više od deset godina posjećuje ove spomenike. Njegova knjiga „Spomenik“ istražuje značenje 25 različitih spomenika.

Mnoge je teško locirati.

„Ovi spomenici se često nalaze tako duboko u planinama da samo ljudi koji tamo žive znaju gdje su tačno i kako da do njih dođu, tako da su mi ljudi tih krajeva pomogli da nađem put do napuštenih spomenika“, kaže Kempenares.

Većina spomenika je napuštena i nisu zaštićeni kao kulturna baština. Neki od njih su oblika iskošenog oka, gigantskog cvijeta ili pak neidentifikovanih letećih objekata. Materijal: beton brut. Ovaj ojačani beton bio je omiljen zbog čvrstoće i fleksibilnosti.

Tito je lično birao ugledne skulptopre da prave ove gigantske betonske spomenike. Angela Franz u članku u njemačkom magazinu Der Spiegel izdvaja poznatog kipara Dušana Džamonju koji je izvajao „Spomenik revolucije“, koji se poput velikog iskošenog oka uzdiže nad bojnim poljem u blizini hrvatskog grada Podgarić Berek.

Angela Franz takođe piše o Vojinu Bakiću koji je napravio spomenik na Petrovoj Gori gdje je bila glavna partizanska bolnica, kao i o Bogdanu Bogdanoviću koji je autor spomenika „Kameni cvijet“ u Jasenovcu.

„Polovina mojih školskih drugova poginula je za vrijeme rata, dok je druga polovina ratovala jedni protiv drugih, komunisti protiv antikomunista“, kaže Bogdanović za Der Spiegel.

„Sve što mogu reći je: proživio sam to razdoblje, ali ga nisam razumio“, dodaje.

Bogdanović, koji je umro prošle godine u Beču osmislio je svoj cvijet od cementa kao simbol mira.

Selektivne uspomene:
Profesor istorije Istočne i Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Leipzigu Wolfgang Höpken smatra da trenutna nezainteresovanst za spomenike proizilazi iz činjenice da ti spomenici predstavljaju samo partizansku verziju istorije. Veoma su selektivni i izostavljaju mnoge druge koji su bili dio rata.

„Ovi spomenici su institucionalne uspomene i predstavljaju samo konstruisano državno sjećanje, a ne lične uspomene“, rekao je Höpken na konferenciji koju je organizovao Osservatori Balcani e Caucaso iz Italije. „Veoma su selektivni i jako pristrasni. Napravili su ih pobjednici isključujući sve druge koji nisu bili neposredno povezani sa partizanima.“

Ali u dokumentarnom filmu „Krug sjećanja“ iz 2007., italijanski novinar Andrea Rossini zagovara manje kritičnu poziciju. Misli da su ovi spomenici pridonijeli stvaranju kolektivnog sjećanja posljeratne Jugoslavije.

„Neopterećeni dogmama staljinističke estetike umjetnici poput Dušana Džamonje, Bogdana Bogdanovića i Miodraga Živkovića stvorili su izvanredne spomenike koji su postali mjesto spomena na komunistički režim koji ih je stvorio“, kaže.

Cvijet u Jasenovcu
Spomenik kojeg je napravio arhitekt Bogdan Bogdanović otkriven je 1966. na mjestu gdje je fašistička vlada Hrvatske tokom Drugog svjetskog rata postavila koncentracioni logor za Srbe, Jevreje i Rome te političke disidente.

Po otvaranju muzeja 1968., Jasenovac je bio proglašen memorijalnim centrom. Tokom ratova 90-ih spomenik je bio oštećen, a muzej opljačkan.

Ali 2004. memorijal je ponovo otvoren, „Cvijet“ rekonstruisan, a muzej uređen. Sajt Memorijala: www.jusp-jasenovac.hr

„Toranj“ Mrakovica
Kozara, Bosna i Hercegovina
Spomenik je djelo arhitekta Dušana Džamonje. Otkriven je 1972. na gori Mrakovica. Posvećen je uspomeni na jednu od najtragičnijih epizoda Drugog svjetskog rata.

Poslije duge opsade Kozare, njemačke i ustaške trupe ubile su hiljade partizana i civila. Oni koji su preživjeli, bili su ubijeni u Jasenovcu.

„Toranj“ je sagrađen u Nacionalnom parku Kozara na sjeverozapadu Bosne i Hercegovine blizu rijeka Une, Sane i Vrbasa.

Područje memorijala nije zaobišlo nasilje ratova devedesetih i danas je potpuno napušteno. Zahvaljujući stranim donacijama, muzej je trenutno u  fazi renoviranja. Sajt NP Kozara je: www.npkozara.com

„Stubovi“ na Sutjesci
Sutjeska, Bosna i Hercegovina
Vajar Miodrag Živković je autor spomenika koji je bio otkriven 1971. na mjestu jedne od najkrvavijih bitaka između snaga Sila osovine i narodnooslobodilačke vojske u Drugom svjetskom ratu.

Memorijal se nalazi u sklopu Nacionalnog parka Sutjeska koji je pod upravom opština Foča i Gacko.

Spomenik je u ratovima 90-ih bio zanemaren, ali je 1996. ponovo otvoren odlukom vlasti Republike Srpske (BiH).

Jugoslovenski spomenici zapostavljeni u Prištini
Simboliku ujedinjenih slovenskih naroda u Titovoj Jugoslaviji Priština nikada nije u potpunosti prihvatila.

Lokalno stanovništvo uglavnom ignoriše dva komunistička spomenika u glavnom gradu Kosova.

Spomeniku u slavu onih koji su se borili na strani partizana upadljivo nedostaje pomen albanskih boraca, kaže Emin Salihu, istoričar iz Instituta za zaštitu spomenika na Kosovu.

Ovaj spomenik, koji potiče još iz šezdesetih godina prošlog veka, nalazi se blizu groba Ibrahima Rugove, prvog predsednika Kosova.

Stoga, postojanje ovih simbola provocira mnoge Albance, a pogotovo one koji ne osećaju nostalgiju prema staroj Jugoslaviji, kaže Salihu.

U centru Prištine, spomenik Bratstvu i jedinstvu iz 1957. godine, stoji kao otelotvorenje slogana iz vremena Titove Jugoslavije, i to na mestu gde slaganje među narodima nikada nije bila jača strana.

„Ideologiju spomenika Bratstvu i jedinstvu iz vremena Jugoslavije u kojoj su živeli Srbi, Crnogorci i Albanci nikada nije podržala nijedna stranka“, kaže Hadži Mehmetaj, na čelu Instituta za spomenike i Regionalnog muzeja u Prištini.

Oba spomenika izbegla su rušenje tokom godina, ali danas nisu zaštićena.

Mehmetaj kaže da to ima smisla budući da većina stanovnika Kosova nikada nije ni podržavalo njihovu izgradnju.

Salihu kaže da Institut za zaštitu spomenika na Kosovu ne planira da zaštiti ove spomenike — zapravo, čak ni da ih održava.

*Tekst je deo produkcije projekta “Balkanska inicijativa za saradnju, razmenu i razvoj kulture”, koji realizuje BIRN. SEEcult.org je jedan od partnera projekta koji finansira Švajcarski program za kulturu na Zapadnom Balkanu - SCP.